Max Stirner'in “Saplantısı”

Ludger Lütkehaus'un Tamyetkin Hiç'inde 

Stirner'in Yaratıcı Hiç'i

H. İbrahim Türkdoğan

Image6.gif

Karen Swassjan: “Artistik olmayan bir tarz, kaba, bazen coşkulu – neden olmasın; ama yine de keskin ve tutarlı, Hegel'in eski bir öğrencisine yakışır bu ayrıca. Stirner, iki bin beş yüz yıllık değerlerin görkemli sarayının taşlarını bazen bir köstebek gibi, bazen bir koç gibi, özensiz oluşundan ve estetik gösterişsizliğinden rahatsız bile olmadan teker teker param parça ediyor. Nihai amacı Nietzsche ile tamamen örtüşür; ama Nietzsche zarif aforistik kılıcını çekiç olarak kullandığını sanırken, Stirner'in elinde gerçek bir çekiç var. Nietzsche'nin eserinden son izlenim: Hiç üzerine kuru gürültü.” 1


Giriş

Varlık denilince, hemen ardından onu Hiç takip edecektir; düşünsel olarak ya da sözcüğe dönüşerek. Varlık ve Hiç sonsuza dek ayrılamayan tek çifttir. Ve bu çiftlerden biri “iyi” öteki “kötü”dür, her çiftte olduğu gibi. Varlık iyiliğin sembolü olarak kutsanırken, Hiç'e kötülüğün tüm özellikleri yüklenmiştir. Latince kökenli Hiç sözcüğü (“nihil”), iyi-kötü çatışmasında kısa sürede “nihilizm” (hiççilik) olarak dünya sahnesine çıkmayı başarmış ve insanlığı kökünden sarsmıştır.

Nihilizmle ilgili binlerce kitap mevcut, Batı felsefesinde önemli ama vahim bir yer alan bu konu her düşünürün ilgisi kapsamındadır. Kaçınılmaz bir zorunluluktur onunla ilgilenmek, kimileri için de içli-dışlı olmak. Yine de düşünsel ve psikolojik bir doyum bulmak neredeyse olanaksızdır bu konuda. Ancak Ludger Lütkehaus başyapıtında bambaşka bir yetiyle çıkar okurun karşısına; nihilizmin üstesinden gelme derdi yoktur onun, tersine, üstesinden gelmeye çalışanların felsefesini temel alarak kendi felsefesini yaratır: Nihilizmi tamamlamak; aşmak değil, (tam) yetkinleştirmek. Evet bu kitap tamamlanan nihilizmin düşünsel ve psikolojik hazzını sunar okura. Hiç'e bulaşmış hiçbir filozof, hiçbir düşünür ve şair gözardı edilmez bu eserde.

Adı: Hiç. İlk alt başlık: Varlık'a veda. İkinci alt başlık: Korkunun sonu. 766 sayfalık veda ve bu vedanın getirisi olan korkunun sonu. Demek ki: Vedanın sonu huzurdur. Doğrusu, bu sayfa sayısı çok değil, hatta az bile. Ama kitabın sonuna geldiğinizde, “tamamdır, noktayı koymuş yazar, dahası yok” dedirten bir eser. Ayrıca Lütkehaus'un Giordano Bruno, Schopenhauer, Nietzsche, Mauthner, G. Anders gibi önemli filozoflar üzerine değerli çalışmaları olan ve bu tür çalışmalarından dolayı çeşitli ödüller alan çok yönlü bir edebiyat bilimci ve filozof olduğunu vurgulamak istiyorum.

Metnimin adından anlaşılacağı gibi konumuz gereği yalnızca bir düşünürü ele alacağım bu kısa incelememde, tüm kitabı işlemek hem konumuzun kapsamını aşar hem de neredeyse olanaksız bir uğraş olur. Ayrıca Türkçesi olmayan bir kitap hakkında yazmak da ayrı bir sorun olurdu. Türkçe çevirisi olmadan yıllarca Stirner üzerine yaptığım Türkçe çalışmalarımdan biliyorum. Yine de Lütkehaus'un bir özkıyım felsefesi sunmadığını, tersine, yaşamın Hiçsel heyecanını tatmamızı ve tadarken ne kadar rahatlayacağımızı mizahi diliyle açıkladığını vurgulamak istiyorum.


Paradoks

“Biricik ve Mülkiyeti” (BvM, 1844) yayımlanır yayımlanmaz “Stirner'in saplantısı”ndan da söz edilmeye başlanır. Özellikle dönemin düşünürlerinden Franz Szeliga, Biricik’in “her yerde hayalet görme ilkesiyle karşılaştırılması halinde, tüm hayaletlerin hayaleti olduğunu” ileri sürmekle dikkat çekmişti. Stirner, Szeliga'ya gerekli yanıtı vermişti. (“Stirner'in Eleştirmenleri”, 1845). Lütkehaus'un iddiası ancak başka ve bana daha tutarlı, daha mantıklı geliyor.

Hiç'i düşünmek. Her sözcüğün bir içeriği olması gerektiğine göre Hiç'in de bir içeriği olmalıdır. Ancak Hiç nasıl düşünülebilir ki? Olmayan bir şeyi düşünmek neredeyse olanaksız. Bu kontekstte Tanrı kavramını da düşünebiliriz bir an. Olmayan bir şeyin kavramı: Tanrı. Ancak bu bir inanç. Dolayısıyla herkes her şey yükleyebilir Tanrı kavramına. Ancak Hiç kavramıyla böyle ilgilenemeyiz. Hiç, bir inanç kavramı değil, bir felsefe kavramıdır. (Fizikteki Hiç kavramını metin dışı dutuyorum). Böyle olunca da filozof, konuya başlar başlamaz temel bir sorunla yüzleşecektir. Ve içinden çıkamayacağını da bilir. Dolayısıyla her filozof kendi düşünsel ve psikolojik yapısına göre bir Hiç kavramı betimlemeye çalışır.

Stirner bir Hegel öğrencisi olup onun felsefesi üzerinden kendi felsefesini yarattığına göre ve ayrıca Lütkehaus'un sunduğu konstekste bağlı kalmayı anlamlı bulduğum için, Hegel ile başlamak yerinde olur.

Hegel Hiç'i düşünür, henüz içeriksiz bir Hiç, içerik yükleyeceği bir Hiç. Nedir bu Hiç? Hegel, okuru hayretlere düşürecek şekilde Hiç'ten yaratıcı bir güç elde etmeye çalışır. Yaratmak var olan bir şeyden türetilir, dolayısıyla kaçınılmaz olarak Varlık kavramı üzerinden bunu başarmaya çalışır. Hegel öncelikle bu iki kavramı eşdeğer bir biçimde ele alır. Bir tür Sokrat'ın Maiutik (doğurtuculuk) yöntemini kullanmak zorunda kalır: iki eşit kavramı birleştirerek, “evlendirerek” bir yaratımda bulunmak ister. Lütkehaus, ironik dilini kullanarak bu birleşmede kimin anne kimin baba olduğunu Hegel'in bize ifade edemediğini de iletmekten geri kalmaz.

Yalnızca düşüncede var olan Hiç'in (ens rationis), yaşamsal bir Hiç'e (ens reale) dönüşmesi için Varlık-Hiç çiftin doğurması gerekiyor. Evet, Hiç'in varlığı sadece düşüncede, tasavvurda, konuşmada vb. mevcuttur; varlığına bu “olgularda” sahiptir sadece. Bu nedenle de Varlık'tan farklıdır. Kendi-için Varlık değildir –Hiç.

Işığın yokluğu olarak karanlık, sıcaklığın yokluğu olarak soğukluk gibi Varlık'ın yokluğu olarak algılanırsa Hiç, o zaman Hiç'i Hiç olarak algılamış olamayız; ışığın, sıcaklığın, soğukluğun vb. yokluğu olarak algılamış olururuz sadece. Bunlar belirli olumsuzlamalardır ve olumsuzlamalarsa relatiftir. Hegel ama bizzat Hiç'i, Hiç'in kendisini düşünmek ister.

“Arı Varlık” kavramından yola çıkarak “arı Hiç”i tanımlamak ister. Kendiyle eşit: tamyetkin içeriksizlik, tamyetkin ilişkisizlik, tamyetkin belirlenimsizlik. Bu Hiç, daha sonra “değilleyen Hiç” olarak ifade bulmaya çalışan Heidegger'in Hiç'inden bağımsızdır; Hegel'in Hiç'i değillemez. O artık arı'dır. Işıksızlık ve sıcaksızlık gibi etiketlerden arındırılmıştır. Eksik'iği yoktur. Tam'dır; tamyetkin boşluktur. Hegel'in dinsel ve düşünsel soy bilimi açısından bunun Budizm'deki gibi bir “mutlak ilke” olduğunu söyleyebilsek de Hegel'in Hiç bilimi ontolojik bir yön alır. Hiç'e uyguladığı belirlenim ya da belirlenimsizlikle “arı Varlık”la eşdeğer kılar Hiç'i. “Arı Varlık ve arı Hiç demek ki aynıdır.”2 Bu tanımlama Gorgias'ın nihilist sofizmi anlamında arı Varlık'ın arı Hiç olarak ortaya çıkacağı yorumuna açık kapı bırakır. Hatta Hıristiyan “ışık metafiziğini” yeniden yorumlamayı gerektirir.

Arı ışık ile arı karanlık karşısında hiçbir şeyin görülemeyeceğini kaydetmek gerekir. Demek ki arı ışık ve arı karanlık bir ve aynı şeylerdir. Burada oluşan soru: Varlık ve Hiç iç içeleşirken ortaya çıkacak olan nedir? İkisinin “evliliğinden” doğacak olan nedir? Lütkehaus'a göre Hegel'in Hiç'i hiç de Hiç değildir; yani iddia edildiği kadar arı Hiç değildir; ona göre Hegel daha çok Hıristiyanlığın “Hiç'ten Hiç doğar” (ex nihilo nihil fit) ilkesine karşılık “Hiç'ten bir şey doğar” (ex nihilo aliquid fit) ilkesini ileri sürmek için bu soyutlamaları kullanır. Aksi takdirde ikisinin birleşmesinden “bir şey” nasıl oluşabilecekti ki? Demek ki, arı Varlık'ın arı Hiç'le birleşmesinden söz ederken alttan alta, sezdirmeden Varlık Hiç'i içine çekecek, ya da onun içine sızacak; onu bir araç olarak kullanacaktır. İki kavramı soyutlayarak yaratmak isteyen Hegel, neticede ikisini birbirinden ayırmak zorunda kalır. Ona göre Varlık var olacaksa, belirlenimli olmalı ve soyutluğunu geride bırakmalıdır. Hegel'e göre herşey herşeyden soyutlanabilir. Varlık soyutlanırsa, geriye “sadece Hiç kalır.” Hiç soyutlanırsa, geriye “Hiç kalmaz, Varlık kalır.” Lütkehaus haklı olarak Hegel'in bu analizlerinden yola çıkarak “daha fazla çelişkili olunamazdı” diyecek ve yadsıdığı Hıristiyanlığı kendine özgü diyalektik yöntemle kavramlaştırmış olduğunu vurgulayacaktır.


Causa Sui

Arı Varlık ile arı Hiç'in “yaratımı” üzerinden Stirner'in yaratıcı Hiç'ini analizlemeye ve Lütkehaus'un Stirner'de saptadığı “saplantıyı” incelemeye başlayabiliriz. Hiç, Stirner'in Biricik'i ve Kendi-olan'ıyla iç içedir. Lütkehaus, Stirner felsefesinin tanımını yaptıktan sonra hiç gecikmeden eleştirisini de kesin bir yargıyla ortaya koyar.

“Yaratıcı babanın oğullarından biri, Max Stirner”, “Hiç'in yaratıcı gizlerini” çekinmeden açığa vurur. “Kilisenin yeni nihilist şarkısıyla eserini açar ve kapatır: “Ben meselemi Hiç'e bıraktım.” Goethe'den aldığı bu tümceye “eklememiz gereken tek şey Gothe'nin sevinç” çığlığıdır: “yaşasın!” 3

Lütkehaus Stirner'den çeşitli alıntılar yaparken Hiç kavramı bağlamında Jacobi, Fichte, J. Paul, Schopenhauer, Bonaventura, Sartre, G. Benn'e yer yer göndermelerde bulunur; her birinin Hiç versiyonuna bu bölümde kısaca değinirken Stirner “yargısına” hazırlar kendini.

Tanrı'yla birlikte tüm nominaları öldüren “Stirner'in Ben'i” Tanrı'nın ve “eskimiş insanlığın” (G. Anders) “yerine geçer.”

Stirner, “Hiç ile Herşey'in mistik çaprazını [Verschränkung, dolanıklık] kafası üstüne öyle oturtur ki, 'Biricik', gizemcilik tarafından yadsınan 'Kendi-olma'nın 'Herşey'in Hiç'i' olabilsin; kendisi 'Herşey'de Herşey' olsun diye. Bu Hiç arı Hiç değildir, bizzat en belirli, relatif olan, evet, bir yıkıcı Hiç'tir. Bu nedenle ama boş değil; daha çok yeni bir Demiurg, kendinin yaratıcı 'Biricik'i olarak kendini içinden yaratan bir yaratıcı Hiç. Bunun için de sadece tüm 'kaçıklıklardan', geleneğin tüm fetişlerinden, tüm 'yüksek' varlık ve değerlerden kendini kurtarması gerekiyor. Ve oluşturduğu vakumu da kendisiyle dolduracaktır.”4

Bu nihilist yıkıcılığı Stirner ve Hegel'den önce anti-nihilist eleştirmenler de söz konusu etmişlerdi. Özellikle Fichte'nin Ben-idealizmine karşı Jacobi'nin alaylı bir üslupla dile getirdiği “imha ederek yaratmayı öğrendim” sözü meşhurdur. İdealizm adı altında gizlenen nihilist belirtiler Ben ve Hiç kavramları üzerinden biçimlendirildiği bu tartışmalardan anlaşılmaktadır. Benzeri şekilde nihilizm tartışmaları 20. yüzyılda da sürmüştür, özellikle varoluşçuluk kapsamında ileri sürülen “insanın sadece bir taslak oluşu” (Sartre) ve bu taslağı insanın biçimlendirebileceği düşünceleri nihilist öğelerden beslenir. “Biricik'in”, kendini bir “taslak” olarak hazırlaması için Kendine geri dönüş yapması gerekir, ya da başka ifadeyle; Kendini kazanabilmesi için relatif Hiç'ine dönüş yapacaktır. Lütkehaus: “Biricik bunun ücretini ödemeye de hazırdır.”5 Stirner: “Kendine-sahip-olan, Biricik'te yaratıcı Hiç'e, doğduğu yere geri döner. Benden yüce her varlık, ister Tanrı olsun ister insan, Biriciklik duygumu zayıflatır ve ancak bu bilincin rüzgarı karşısında sönüp gider. Meselemi Kendime, şu Biricik’e bırakırsam, o zaman meselem kendi yaşamını kendisi tüketen geçici ve ölümlü bir yaratıcının meselesi olur ve diyebilirim ki: Ben meselemi Hiç’e bıraktım.”6

Lütkehaus, Stirner'in kitabının son paragrafını oluşturan bu tümcelerden yola çıkarak Stirner'in, her adlandırmanın Biricik'i herkesle aynı ölçekle ölçülebilen yapacağından dolayı Kendini belirleme ve adlandırmalardan sakındığını vurgular. “Zamanından önce bir varoluşçu” Stirner, aynı zamanda da “tekbenci yöntemlerle devam ettirilen negatif teoloji”nin temsilcisidir. “Nasıl ki Aristo'ya göre birey 'ineffabile', söylenemez ise, 'Biricik' de adlandırılamazdır: özelliksiz bir adam (dişil Biricik yok). Sadece 'her şeyi' yadsımada biçim kazanıyor Biricik.”7 Evet, hatta daha dikkatli incelersek, “Biricik'in korku saçan 'boşluk' gibi Hiç” olduğunu görürürüz, “kendini yaratarak bu boşluğu doldurduğunu ileri sürse de; çünkü boşluk sadece kendinden Hiç'e bir şey kazandırmaz. Ama tek bir belirlenim tüm koşullarda geriye kalıyor, o da yadsımadır, bir yadsımadır ki bizzat 'Biricik'e karşı koyar: o 'herşey gibi' kendini tüketecek olan 'ölümlü' bir Biricik'tir. Eğer Stirner meselesini Hiç'e yani Kendine bıraktıysa, 'her anlamda Hiç'e bırakmıştır', ama 'başlangıcın yaratıcı ateşi ile değil, bizzat sonun kesinliği ile.'” 8

Ama Biricik'in bilincinin güneşi bu karanlık karşısında da sönmüyor. Meselesini Hiç'e bırakma istenci değişmiyor, 'yaşasın'! Bu onun bizzat kendi Hiç'idir, öyle inanıyor.” Ne var ki “hiç farkında olmadan, ansızın, yadsıdığı teolojik 'saplantılardan' biri ortaya çıkıyor: 'causa sui kavramı'.”9

“Kendinin nedeni”; “kafası üzerine duran Tanrı'yı [...] ayakları üzerine dikmek.” “Hiç'e, tüm dünyayı olmasa da (dünya Stirner'in umurunda değil), [...] Biricik'in dünyasını kazandırmak isteyen Ben'in monoteizmi.”10

Stirner böylelikle “Hegel'in Hiç'ini bireysel bir güce dönüştürmek” için bir “araç” olarak kullanıyor.

Sonuç olarak Stirner, “daha büyük risklere girmeksizin meselesini Hiç'e bırakabilir, eğer bu Hiç yaratım öyküsünün bir devamı ise ve kendinin tekil yaratıcısı olarak en eski atalarının mirası olduğunu kanıtlarsa.”11

Sonuç

Lütkehaus'un kitabının temel konusu, her filozofun Hiç'i aşmaya çalıştığı ama kendisinin Hiç'i aşmaya çalışmadan tamamladığı, tamyetkinleştirdiği iddiasıdır. Bu bağlamda “causa sui” kavramı üzerinden de Stirner'in Hiç'in üstesinden gelmeye çalıştığını ifade ediyor. Yukarda da söylediğim gibi Hiç'le cebelleşen her filozof, kendi psikolojik yapısına göre bir düşünsel Hiç “kuramı” çiziyor.

Stirner'in yaratıcı Hiç'i, Lütkehaus'un ileri sürdüğü gibi bir “saplantı" mı? Eğer Batı felsefesi geleneği içinde incelersek, üstelik buna Hıristiyanlığın yaratım öyküsünü de eklersek, o zaman Stirner'in Hiç'ini “atalardan” miras kalan bir düşüncenin, yaratım düşüncesinin” devamı olarak görebiliriz. Mainländer'in Hiç'i yaşamı ölüm olarak algılar, bu durumda yaşama “evet” demiyor; yaşamı ölümle (özkıyımla) sonlandırıyor. Peki, ama yaşama evet denildiğinde Hiç sorunu yukarda Hegel tanımlamasında gördüğümüz gibi bir paradoks olarak karşımıza çıkıyor ve başedilemiyor. Peki: Lütkehaus Hiç'i aşmadığına göre nasıl tamamlıyor? Lütkehaus eserini şöyle bitiriyor; konumuz gereği önemli olan kısmı aktarıyorum; “Hamlet, tamyetkin [tamamlayıcı] bir nihilisttir: Varlık ve Hiç'i umursamaz. Çünkü:

Hiç hiçtir.

Hiç'ten hiçbir şey kurtulmaz.

'Hiç'te' hiçbir şey yok olmaz.

Hiç hiçtir.

Tamamen hiçbir şey.

Hiçbir şey.”12

Hamlet'ten bağımsız olarak algıladığım bu Hiç tanımı, evet, bana bir Hiç tamamlaması olarak yansıyor. Aynı zamanda ikinci tümce, yani “Hiçbir şey Hiç'ten kurtulamaz” tümcesi Stirner'in Hiç'ini aşabilecek derecededir. Bence Lütkehaus bu tümceyle Stirner felsefesinden çarpıcı bir sonuç elde edebilirdi.

Başka ifadeyle: Stirner'in “Hiçbir şey Benden üstün değildir” tümcesini aşan tek şey: Hiç. Hiç, –en üst. Hiçbir şey Hiç'i aşamaz. Bu nedenle: Hiçbir şey Hiç'ten üstün değildir.
Ama Stirner'in, kendisini yaratıcı bir Hiç'le özdeşleştirdiğini de unutmamak gerekir. Stirner'in yaratıcı Hiç'ini tarihsel olarak Lütkehaus gibi yaratım öyküsüne bağlıyorum ama sadece tarihsel anlamıyla. Felsefi anlamıyla durum farklı: “Kendine-sahip-olan, Biricik’te yaratıcı Hiç’e, doğduğu yere geri döner.” Stirner'in tümcesinde Ben ve Hiç'in eşdeğer olduğunu görmemek olanaksız. Bu durumda Ben, Biricik'e göre Hiç'i yaşayacaktır. Stirner'in tümcesi bunu içerir.
Demek ki: Causa sui, yani Kendinin nedeni kavramını Stirner'in yaratıcı Hiç'ine uygularken, bu kavramı skolastik düşünürlerin ve Leibniz'in yorumlarından farklı ele almamız gerekiyor; Stirner'in Hiç'i ne ontolojik bir ifadeye yer verir ne de metafizik bir algıya.

Stirner, Batı felsefesiyle cebelleşirken doğal olarak onun tarihsel bir kalıntısı olarak devam edecektir ama onunla bütünleşmek için değil, onu yıkmak için. Ve yıktıktan sonra da Kendini, Biricik'ini Hiç'in belirlenimsizliğiyle doğuracaktır. Bunda bir saplantı göremiyorum ben. Swassjan'ın analizi oldukça yerinde: “Stirner, iki bin beş yüz yıllık değerlerin görkemli sarayının taşlarını bazen bir köstebek gibi, bazen bir koç gibi, özensiz oluşundan ve estetik gösterişsizliğinden rahatsız bile olmadan teker teker param parça ediyor.” 13 Kendini doğuran Biricik belirlenimsiz bir Hiç'te adsız olarak yaşayacaktır.

Son olarak Lütkehaus'un iki “yan değinisine” değineceğim. Lütkehaus'un “dişil Biricik yoktur” analizi bana yanlış geliyor. Öncelikle: Almancanın dil yapısı gereği Stirner’in Biricik’i erildir, felsefi yanıyla ne dişildir ne eril, hatta nötr bile değildir. Gramer-üstü ve dil-üstüdür. Lütkehaus da bunun farkında olduğuna göre, Stirner felsefesinin içeriğinden dolayı bu tümceyi kullandığını düşünüyorum (Lütkehaus tümcenin açılımını yapmıyor). Stirner'in Biricik'inin içeriği ise daha çok “eşeysiz” bir yapıya sahiptir. Bu “tanımlama” Stirnerin kendi eserlerinde mevcuttur. “Biricik ve Mülkiyeti” eril, dişil, nötr ve eşeysiz okunabilir. Hiçbir cinse, türe vb. öncelik tanımıyor Stirner. Bu bağlamda Stirner'in şu sözü yerindedir: “Ben Kendimin cinsiyim, normsuz, yasasız ve örneksizim.” (Norgunk, s. 164-165).

Lütkehaus'un Stirner analizinde değinmek istediğim ikinci “yan değini” zevksiz bir sorun içeriyor. Eserlerini değersediğim ve Stirner analizini güçlü bulduğum Lütkehaus, bir noktada diğer eleştirmenlerle aynı basit hatayı yapıyor. Stirner'den yer yer gelişigüzel “bireyci anarşist” diye söz eder. Bu görüşünü temellendirse, en azından temellendirmeye çalışsa, bir iddia olarak ciddiye alabilirdim, ama ne yazık ki eskiden beri gelişigüzel söylenen bu sözü gelişigüzel söylemesi Lütkehaus'un analitik yaklaşımına gölge düşürüyor.


(Tüm çeviriler: Hit)


1Karen Swassjan: Nietzsche – Versuch einer Gottwerdung. Am Goetheanum 1994, s. 175-176.

2G. W. F. Hegel: Ludger Lütkehaus: Nichts. Haffmans Verlag, 1999, s. 658.

3Lütkehaus, a. g. e., s. 661.

4Lütkehaus, a. g. e., s. 662.

5Lütkehaus, a. g. e., s. 663.

6Lütkehaus, a. g. e., s. 663. Norgunk, s. 334.

7Lütkehaus, a. g. e., s. 663.

8Lütkehaus, a. g. e., s. 663-664.

9Lütkehaus, a. g. e., s. 664.

10Lütkehaus, a. g. e., s. 664.

11Lütkehaus, a. g. e., s. 664.

12Lütkehaus, a. g. e., s. 758.

13Swassjan, a. g. e., s. 175.

Image6.gif

yukarı Ana Sayfa